19. Venerabilis itaque pater domnus Bernwardus ultra modum sollicite ferens quantulumcumque scisma in aecclesia grassari, sciens quoque, infusum venenum nisi apostolico et imperiali antidoto conprimi non posse, quamvis gravi corporis molestia saepius lassaretur, et tantum iter imbecilli eius corpori omnimodis esset contrarium, tamen, ut pacem reformaret, contra vires suas subire non recusavit. Nam iam pridem ardebat miro desiderio, domnum imperatorem, quem unice amabat, videre. Paratis itaque tanto itineri necessariis, per vallem Tarenti, quia ea via commodior est visa, ire procuravit, habens secum scripta omnium cisalpinorum episcoporum. Porro anno incarnationis Domini millesimo 4. Nonas Novembris nimio moerore totius congregationis. plebis quoque a monasterio egressus, magna compunctione universorum deducitur; Dei gratia comitatus, ad votum rebus cedentibus, secundo Nonas Ianuarii Romam ingressus est. Quod humillimus ac piissimus imperator audiens, miro affectu dilectum magistrum videndi flagrans, ad suam praesentiam tamen eum fatigare nolebat, sed festinus a palatio fere duo miliaria ad Sanctum Petrum illi occurrit, benignissimeque susceptum, inter amplexus familiarissime deosculatum, ad hospitium deduxit, diuque cum illo confabulans, sequenti die ad palatium illum venire rogavit, nec permisit ut quantulumcumque de suo proprio in ministerium suum impenderet, sed per sex septimanas, quibus apud illum morabatur, sufficienter in usum sui suorumque cuncta indigua largiter ministrari praecepit. Mane vero domnum apostolicum convocavit in occursum carissimi hospitis, venientem quoque foris in atrium obviam procedentes libentissime susceperunt, nec permissus est ad suum domicilium reverti, sed iuxta ubi ipse domnus imperator habitabat, splendidissimum illi habitaculum exhibebat. Vicissim quoque nunc imperatoris cubiculo, interdum episcopi considentes, et forenses causas et rei publicae necessaria conferebant. Nam de archiepiscopo et tumultu Gandenesheim oborto ante accessum domni episcopi fama praecurrens cuncta divulgaverat; unde non opus habebat singula evolvere, sed breviter strictimque, imperatore interrogante, pauca contexuit.
20. Sed archiepiscopus quod mente perceperat, actu perfecerat. Quidam enim maligni illum impulerunt, Sophia nichilominus institerat. Venit itaque biduo ante sancti Andreae festum Gandenesheim ad synodum, ut disposuerat, habens secum venerabilem episcopum Retharium, aliosque complures extraneos, videlicet de Thuringis et Hassis, quorum id nichil intererat, nonnullos etiam de sua diocesi infra Saxoniam. Sed in principio actionis venerandus praesul Eggehardus archiepiscopum commonet, ut a synodo desistat, nec in aliena aecclesia talia praesumat, praecipue cum domnus episcopus ad quem aecclesia pertineat absit, et cum domno apostolico et imperatore consistat. Ad haec incredibili furore archiepiscopus succensus, vultu torvo ac minaci iubet ut sileat; nil ad se talium pertinere; ut propriam aecclesiam habeat, illam gubernet! Econtra Eggehardus: Peccatis, inquit, agentibus, termini episcopatus mei barbarica sunt feritate depopulati, civitas deserta, aecclesia desolata; sedem non habeo, servum me sanctae Mariae et Hildenesheimensis aecclesiae recognosco, et in cunctis quoad potero sancto loco prodesse studebo. Archiepiscopus itaque, productis viris quos adduxerat, requisivit episcopos, si liceat illos homines banno suo ad sacramenta constringere, ad cuius diocesim illud coenobium pertineat. Illi quamquam metum illius veriti, aiunt, legitime fieri non posse, absente episcopo Bernwardo. Eggehardus itaque praesul et fratres nostri, populus quoque, orant instanter, sacramenta suspendi. Qua unanimitate cleri et plebis archiepiscopus commotus, Eggehardo episcopo minatur, nisi sileat quod cum iniuria illum eiciat. Super hoc multi indignati et aliquanti quos archiepiscopus adduxerat, cum propemodum tumultus oriretur, Eggehardus praesul ab episcopis rogatus secessit, cunctosque Gandenesheimenses et omnes ad Hildenesheimensem diocesim pertinentes ad suam synodum invitavit. Ad cuius bannum unanimiter omnes egressi, illum secuti sunt, tantummodo cum archiepiscopo suis propriis, quos adduxerat, relictis. Cum vero de diocesi sacramentis examinati requirerentur, alii Ethrinam, Frideslarensem fluvium, terminum Hildenesheimensis parrochiae affirmabant, errorem faciente nomine Edernae fluminis, quod Gandenesheim alluit; alii, certum nil se scire nisi quantum aliorum relatu didicerint, approbant; nullus aliquid vel memoria dignum asseruit. Archiepiscopus tamen, acsi veritate cuncta fixa constarent, banno, ne quis illi sacramento retentum coenobium auferret, munivit; sicque libero errore discessum est. Populus vero, quicquid ab Hildenesheimensi senatu iubebatur, oboedienter obivit.
21. Interea legatus Romam super his domno episcopo dirigitur, scripta quoque domno apostolico et imperatori lacrimoso admodum stilo ferebat. Unde tam apostolicus quam imperator et omnes Romani graviter commoti: canonum auctoritatem, patrum nichilominus traditionem violatam; contemptum quoque maximum Romanae sedi et apostolico, imperatori etiam, tali praesumptione irrogari; periculosum scandalum in aecclesia hac insolentia posse generari; huiusmodi virus funditus extirpandum.
22. Per idem tempus mansit cum imperatore unicum decus imperii domnus Heinricus, tunc dux potentissimus, in proximo quidem Dei pietate rex futurus, in quem Dominus cunctos thesauros divinae et humanae sapientiae contulit. Hic graviter semper ferebat Gandenesheim obortam controversiam, atque ardenter instabat aecclesiam pacificare, et sub Christi signis militantes ad caritatem et gratiam reformare. Huius itaque suasu et cleri plebisque coadunata est synodus viginti episcoporum de Romania; aliquanti etiam affuere de Italia et Tuscia; de nostris quoque Sigefridus Augustensis, Heinricus Wirciburgensis, Hugo etiam iunior Citicensis; praesidente domno Gerberto apostolico cum imperatore in palare in aecclesia sancti Sebastiani martiris, praesente nichilominus singularis meriti viro domno Heinrico duce pacatissimo et abbatibus, astantibus quoque presbiteris et diaconibus omnique Romana dignitate. In fronte itaque actionis post euangelia lecta et quaedam patrum capitula, benedictione data cum consedissent, facto silentio venerabilis episcopus Bernwardus de loco sessionis suae modicum progressus, humiliter apostolico et imperatori et domno Heinrico duci omnique synodo causam suae aecclesiae elimato sermone exponit. Cunctis itaque eius questu compunctis, sapientissimus papa interrogavit concilium, si synodus habenda vel vocanda esset, quam archiepiscopus cum suis quos adduxerat collegisset, in aecclesia ab Hildenesheimensibus episcopis semper possessa, praecipue cum episcopus defuerit et ad Romanam sedem pro eisdem causis confugerit; vel quo nomine tale conventiculum vocitandum sit. Sanctum concilium secessum petit, ut secretius inter se de his conquirant. Quod piissimus papa annuit. Egressique sunt soli Romani episcopi, et postmodum introgressi cum iterum consedissent, sapientissimus papa dixit: Quid sancitis, fratres, de synodo? Sanctum concilium respondit: In aliena aecclesia et ab aliis possessa nil iuris habuit; neque canonice ibi synodum habere aut aliquid constituere sine consensu proprii episcopi potuit, nec omnimodis synodus canonice dici poterit. Sapientissimus papa dixit: Ergo quo nomine rite vocari potest? Sanctum concilium respondit: Scisma concilians discordias. Sapientissimus papa dixit: Abicienda sunt quae ibi gesta sunt? Sanctum concilium respondit: Canonica auctoritate et sanctorum patrum exterminanda sunt, quae ibi adinventa vel statuta sunt. Sapientissimus papa dixit: Apostolica potestate et sanctorum patrum auctoritate dissipamus, effringimus et adnullamus, quae absente fratre et coepiscopo Bernwardo, Gandenesheim in sua diocesi ab archiepiscopo Willegiso et suis complicibus adinventa et sacramentis statuta sunt. Et superadiecit: Frater et coepiscopus Bernwardus petit sibi restitui sublatam vestituram ab archiepiscopo; quid sanccitis, fratres? Sanctum concilium respondit: Vestituram, quam archiepiscopus non potuit auferre, non est necesse illi reddere; sed quia hoc ipse petendo instat, si domno imperatori placeat, apostolatus vestri ferula vestitura illi redintegretur et roboretur. Sapientissimus papa dixit: Fiat iuxta placitum vestri. Et tradidit illi apostolicam ferulam, dicens: Gandenesheimense coenobium cum adiacentibus villis et terminis tuo iuri redintegro et corroboro, et apostolica sanctorum Petri et Pauli auctoritate interdico, ne aliquis tibi, nisi quantum canones permittunt, obsistat. His finitis, domnus apostolicus, quid faciendum esset, concilium requisivit. Responsum est, si utrisque principibus id conveniat, scriptis archiepiscopum incusandum, quod tam audax inceptum, canonibus patrumque regulis contrarium, vir summae gravitatis attemptaret; simulque ut in posterum a tali controversia desistat, nec aliquid se intromittat, nisi canonice emancipet; synodum quoque episcopis per Saxoniam indici, vicarium nichilominus ex parte domni apostolici destinari, qui synodo praesideat. Complacitum est; locus Palithi habendae synodi disponitur, dies 11. Kalendas Iulii denunciatur, Frithericus cardinalis presbiter sanctae Romanae aecclesiae, post quidem Ravennae archiepiscopus, Saxo genere, iuvenis aetate sed senior morum probitate, vicarius domni apostolici eligitur atque dirigitur, apostolicis paramentis atque insigniis non minus infulatus, quam si ipse papa procedat.
(...)
28. Interea affuit, ab apostolico et imperatore vice papae directus, cardinalis presbiter Frithericus, omnibus insigniis apostolicis acsi papa procedat infulatus, equis apostolica sella Romano more ostro instratus. Scripta quoque a papa et imperatore episcopis et caeteris principibus mittuntur, ut Romanum legatum digno honore suscipiant, eiusque legationi indubitanter omnes, quasi apostolicus praesens cernatur, oboediant. Convenerunt itaque Palithi ad synodum decimo Kalendas Iulii, iuxta decretum apostolici praescriptum. Legatum ergo vario affectu excipiunt; archiepiscopus vero et qui ei favebant mira indignatione et execratione illum spernebant. Episcopus vero Bernwardus, et Lievezo Hammenburgensis archipraesul aliique conplures, reverenter eum tractabant praecipuoque honore colebant. Sed postquam ad concilium ventum est, vix dici poterit, quanta seditione et tumultu agitaretur. Nam nec locus sessionis vicario apostolici idoneus conceditur, horribilis strepitus ingeminatur, ius fasque contempnitur, canonica disciplina annullatur. Vicarius inter episcopos Lievizonem et Bernwardum sedens, apostolici scripta et legationem ad episcopos se habere; facultatem exequendi quae ferat, sibi exhiberi orabat. Impetrato denique silentio, primo dulci affamine episcopos de pace et caritate et concordia commonet, deinde epistolam papae archiepiscopo specialiter directam profert, publiceque in auribus omnium recitari precatur. Quam cum archiepiscopus tangere vel videre dedignaretur, episcoporum iudicio palam est recitata; in qua ipse episcopus aperte corripitur, et de fraterna concordia et oboedientia ammonetur. Vicarius autem quamvis archiepiscopum irritare magno studio parceret, tamen miti affatu, quaecumque illi obiciantur, oboedienter fratrum consultu satisfacere, apostolica auctoritate commonet. Super his, etsi indignatus, consilium a fratribus et praecipue ab archiepiscopo Lievizone quaerit. Ad haec ille, bonum sibi videri, quia laesus frater dominorum nostrorum, apostolici et imperatoris, suffragia petiit, coram vicario illorum, episcoporum iudicio satisfaciat. Ianuae interim aecclesiae panduntur, laici intromittuntur, fit strepitus tumultusque validus, Mogontinis exultantibus arma exposcunt, immensas minas ingerunt adversus apostolici vicarium et Bernwardum episcopum. Legatus autem et episcopus Bernwardus, nec tumultu moti, nec minis territi, licet numerosiores haberent militum copias, non arma fremunt, sed seditionem compescunt. Episcopi negotium in posterum diem protelandum suggerunt, in fidem suam suscipiunt, archiepiscopum adventurum iusticiamque oboedienter executurum.
29. Interea archiepiscopus furore nimio succensus egreditur, quem infra coronam fratrum vicarius insequitur, et banno apostolicae auctoritatis ad synodum in eandem aecclesiam sequenti diluculo invitat; sicque illa actio soluta est. Matutino itaque crepusculo clam archiepiscopus, omnibus ignorantibus, cum suis abscessit. Vicarius autem secundam actionem synodi sequenti die adorsus, in principio actionis archiepiscopum inquirit; quem, quia non aderat, ab omni episcopali ministerio usque ad praesentiam papae suspendit. Cunctis vero episcopis synodum in natali Domini ad praesentiam papae apostolica auctoritate indicit; archiepiscopo nichilominus scripta in hunc modum dirigit: Quia synodo te subtraxisti et iussis Romani pontificis inoboediens fuisti, auctoritate sanctorum apostolorum Petri et Pauli, et illorum vicarii papae Silvestri, ab omni sacerdotali officio scias te usque ud praesentiam illius suspensum. Sic secunda actio terminata est.