(V)iro aecclesie pio, Henrico regi, B(runo), hic quid nisi miser tantum quicquid regem decet et cuncta cernenti Domino Deo placet.
Dubio procul sapiat religiosus rex: est nemo vivens super terram, qui plus diligat vestram salutem secundum Deum et qui plus velit omnem vestrum honorem secundum seculum multo labore plenum. Frater vester optime carus episcopus Bruno, cum moram facerem in terra Ungrorum, dixit mihi vos, o rex, piam sollicitudinem circa me habere et valde nimis timere, ne vellem perire. Quod utique fecissem et facio, nisi prohiberet, qui adhuc prohibet, clemens Deus et senior meus sanctissimus Petrus. Reddat tibi Deus meritum in terra viventium, quia egregius rex tu, qui debes pene procurare totum mundum, de me minimo servo tuo, ne perirem, dignatus es in nomine Domini habere hanc nobilem curam. Gratias Deo, tu cum sis rex, secundum sapientiam, quam tibi Deus dedit, studium habes, ut sis bonus et catholicus rector, sis et, qualem habere necesse est, sancte ecclesie pius et districtus auriga. Similiter et nos miseri, qualescunque tamen tui, ne hanc vitam in vanum consumamus et nudi inveniamur in die mortis, quantum sola misericordia Sancti Spiritus flat, operari (et) laborare studium mittimus secundum illud optimi Pauli: Non facio animam meam preciosiorem quam me. Ergo quantum ad me, nihil nisi malum facio tantum, quantum vero ad Deum, ubi vult, citius dicto facit omne bonum. Opera Dei revelare et confiteri honorificum est; maxime vobis tacere non debeo, cuius sancta persuasione episcopus sum, qui de sancto Petro evangelium Christi gentibus porto.
Certe dies et menses iam complevit integer annus, quod, ubi diu frustra sedimus, Ungros dimisimus et ad omnium paganorum crudelissimos Pezenegos viam arripuimus. Senior Ruzorum, magnus regno et divitiis, unum mensem retinuit me et renitens contra voluntatem quasi qui sponte me perdere voluissem sategit mecum, ne ad tam inrationabilem gentem ambularem, ubi nullum lucrum animarum, sed solam mortem et hanc etiam turpissimam invenirem. Iam cum non potuit et de me indigno visio quaedam eum terruit, duos dies cum exercitu duxit me ipse usque ad regni sui terminum ultimum, quem propter vagum hostem firmissima et longissima sepe undique circumclausit. Sedit de equo ad terram; me preeunte cum sociis, illo sequente cum maioribus suis egredimur portam. Stetit ipse in uno, nos stetimus in alio colle; amplexus manibus crucem ipse ferebam cantans nobile carmen: Petre, amas me, pasce oves meas! Finito responsorio misit senior maiorem suum ad nos in hec verba: Duxi te, ubi mea desinit, terra inimicorum incipit; propter Deum rogo, ad meum dedecus ne perdas iuvenem vitam; scio cras ante terciam sine fructu, sine causa debes gustare amaram mortem. Remisi: Aperiat tibi Deus paradisum, sicut nobis aperuisti viam ad paganos!
Quid plura? Nemine nocente duos dies ivimus; tercia die, que est VI. feria, tribus vicibus mane, meridie, nona omnes ad occisionem flexa cervice ducebamur; qui totiens ab occurrentibus nobis hostibus sic dixit Deus et dux noster Petrus mirabili signo inlaesi exivimus. Dominica ad maiorem populum pervenimus et datum est spacium vivendi, donec per currentes nuntios universus populus congregaretur ad concilium. Ergo ad nonam alia die dominica vocamur ad concilium, flagellamur nos ut equi; occurrunt vulgus innumerum cruentis oculis et levaverunt clamorem horribilem; mille securibus, mille gladiis super nostram cervicem evaginatis in frusta nos concidere minantur. Vexati sumus usque ad noctem tracti in diversam partem, donec qui nos de manibus eorum bello rapuerunt, maiores terre audita nostra sententia cognoverunt, ut sunt sapientes, quia propter bonum intravimus terram eorum. Ita, sicut iussit mirabilis Deus et preciosissimus Petrus, V. menses in eo populo stetimus, tres partes circuivimus, quartam non tetigimus, de qua meliorum nuntii ad nos venerunt; circiter XXX animas christianitate facta in digito Dei fecimus pacem, quam, ut illi dixerunt, nemo preter nos facere posset: Hec pax, inquiunt, per te facta est; si firma erit, sicut doces, omnes libenter erimus christiani; si ille senior Ruzorum fide titubaverit, debemus tantum intendere bello, non de christianitate. Hac ratione perveni ad seniorem Ruzorum, qui satis faciens propter Deum dedit obsidem filium consecravimusque nos episcopum de nostris, quem simul cum filio posuit in terre medium; et facta est ad maiorem gloriam et laudem salvatoris Dei christiana lex in pessimo et crudelissimo populo, qui sunt super terram omnium paganorum.
Ego autem nunc flecto ad Pruzos, ubi, qui precessit, precedere debet, qui illa omnia fecit, et nunc facere debet, clemens Deus et senior meus preciosissimus Petrus.
Audivi etiam de Nigris Ungris, ad quos, que nunquam frustra vadit, sancti Petri prima legatio venit, quamvis nostri quod Deus indulgeat cum peccato magno aliquos cecarent, quia conversi omnes facti sunt christiani. Hec omnia sola gloria Dei et optimi Petri; quantum ad me, nihil nisi peccatum, et hoc ipsum bonum perditum, nisi miserans Deus propter se faciat, augeat et addat propter sanguinem sanctorum et specialius eorum, qui nostro aevo effusus super terram.
Mi senior, omnia bona fecisti ad meam causam. Deus tibi retribuat mercedem in resurrectione iustorum, maxime quia curam geris mei, ne pro errore iuventutis secularia agam et spiritalia deseram. Inde erat, quod me abeunte videbaris irasci, inde etiam fuit, quod me et plura mea digna risui ad circumstantes heroas me absente irrisisti. Que tria timorem, iram et derisum , nisi me diligeres, nunquam circa me haberes, et nisi tu bonus esses, certe nunquam, quod tibi in me malum videbatur, odio haberes. Dico pro consolatione: quantum vult sanctus Deus misereri, pio Petro cogente, nolo perire, qui cum sim in me turpis et malus, dono Dei vellem esse bonus. Dico pro oratione: omnipotens et misericors Deus et me corrigat antiquum peccatorem, vosque faciat de die in diem, nunquam mortuo bono opere, meliorem regem.
Si quis etiam hoc dixerit, quia huic seniori fidelitatem et maiorem amicitiam porto, hoc verum est: certe diligo eum ut animam meam et plus quam vitam meam. Sed quem nihil latet preciosum testem habeo communem Deum, non contra gratiam vestram diligo eum, quia quo plus possum ad vos volo convertere illum. Ut(inam) autem salva gratia regis ita loqui liceat: bonumne est persequi christianum et habere in amicitia populum paganum? Quae conventio Christi ad Belial? Que comparatio luci ad tenebras? Quo modo conveniunt Zuarasiz diabolus et dux sanctorum, vester et noster Mauritius? Qua fronte coeunt sacra lancea et (eorum) qui pascuntur humano sanguine diabolica vexilla? Non credis peccatum, o rex, quando christianum caput, quod nefas est dictu, inmolatur sub demonum vexillo? Nonne melius esset talem hominem habere fidelem, cuius auxilio et consilio tributum accipere et sacrum, christianissimum facere de populo pagano posses? O quam vellem non hostem, sed habere fidelem, de quo dico, seniorem Boleszlawm (= Boleszlavum). Respondebis forsitan: Volo. Ergo fac misericordiam, postpone crudelitatem; si vis habere fidelem, desine persequi; si vis habere militem, fac cum bono, ut delectet. Cave, o rex, si vis omnia facere cum potestate, nunquam cum misericordia, quam amat ipse bonus, ne forsitan irritetur qui te nunc adiuvat Ihesus. Nec contradicam regi; fiat, sicut Deus vult et tu vis. Nonne melius pugnare cum paganis propter christianitatem quam christianis vim inferre propter secularem honorem? Certe homo cogitat, Deus ordinat. Nonne cum paganis et christianis hanc terram in viribus regni rex intravit? Quid tum? Sanctus Petrus, cuius tributarium se asserit, et sanctus martyr Adalbertus nonne protexerunt? Si adiuvare nollent, nunquam sancti, qui sanguinem fuderunt et sub divino terrore multa miracula faciunt, quinque martyres occisi in terra sua requiescerent. Mi ere, non es rex mollis, quod nocet, sed iustus et districtus rector, quod placet, si tantum hoc addatur, ut etiam sis misericors et non semper cum potestate, sed etiam cum misericordia populum tibi concilies et acceptabilem prepares. Videres plus beneficio quam bello populum adquirere, et, qui nunc in tribus partibus, tunc nec in una parte bellum haberes.
Sed hec quid ad nos? Videat hec in sua sapientia iusti et boni tenax rex, videant et in dando consilio optimus quisque episcopus, comes et dux. Quid ad meam, immo Dei causam pertinet, unum dicam et alterum, quibus ultra non addam. Duo magna mala, quam Deus et pugnans Petrus in rudi paganismo coepere, nova ecclesia prope sentire debet. Primum senior Bolezlavo, qui viribus animi et corporis consolari me ad convertendos Pruzos libentissime voluit et nulli pecunie ad hoc parcere decrevit, ecce inpeditus bello, quod sapiens rex pro necessitate dedit, iuvare me in evangelio nec vacat nec valet. Rursum cum Liutici pagani sint et idola colant, non misit Deus in cor regis hos tales propter christianismum glorioso certamine debellare, quod est iubente evangelio compellere intrare. Nonne magnus honor magnaque salus regis esset, ut aecclesiam augeret et apostolicum nomen coram Deo inveniret, hoc laborare, ut baptizaretur paganus, pacemque donare adiuvantibus se ad hoc christianis? Sed in hac parte pendet omne malum, qua nec rex fidem habet Bolezlavoni nec ipse irato regi. Eheu nostra infelicia tempora! Post sanctum imperatorem magnum Constantinum, post exemplar religionis optimum Karolum, est nunc, qui persequatur christianum, nemo prope, qui convertat paganum. Unde, o rex, si dederis pacem christianis pugnaturus propter christianitatem cum paganis, placebit tibi in die novissimo, cum omnibus dimissis steteris in conspectu Principis eo minori dolore et gaudio maiori, quo recorda(be)ris te maiora fecisse bona. Non est quod timeat rex religionis homo memor malorum iungat se paganis. Tantum inpossibilia nolite querere; aliter, quomodo rex vult, noster hic Bolezlavo vos securum facit, quia in aeternum non debet dimittere, quin in expugnandis paganis semper debet vos diligentissime adiuvare et in omnibus libenter servire. O quanta bona et commoda in custodiendo christianismo et in convertendo paganismo concurrerent, si sicut pater Mysico cum qui mortuus est imperatore, ita filius Bolezlavo cum vobis, qui sola spes orbis superstat, viveret nostro rege.
Inter hec non lateat regem, quia episcopus noster, quem cum egregio monacho, quem nostis, Rodberto ultra mare in evangelium Suigis transmiseram, quomodo venientes nuntii verissime dixerunt, ipsum seniorem Suigiorum, cuius dudum uxor christiana erat, gratias Deo baptizavit; cum quo mille homines et septem plebes eandem gratiam mox ut receperunt, quia ceteri indignati interficere querebant, spem habentes iterum reverti omnes cum episcopo ad tempus locum dederunt. De quorum habitu et reversione ad explorandum missi nuntii cum redeunt, quecunque docent, merito ad vos velut ad regem, qui me perfecit in evangelio servus vester certa mandare curabo.
Quid plura? Scitote sub testimonio Christi: ubicunque possum, fidelissimus fautor sum vestrae parti et, quamvis nesciam orare in conspectu Domini, vel non desinam latrare, ut vos benedicat salutare Dei et in omni opere comitetur vos bona gratia nostri Petri. Vos vero quicquid in Liuticis et Pruzis convertendis consilii vel auxilii potestis dare, ut pium regem et spem orbis decet, nolite cessare, quia circa horum paganorum dura corda convertenda flante Spiritu Sancto noster labor nunc debet accingi omnisque opera et studium pugnante Petro indefesse consumi.
VALE O REX. VIVE VERE DEO, MEMOR BONORUM OPERUM, MORERE SENEX, VIRTUTUM ET PLENUS DIERUM.