30. Vicarius autem cum domno episcopo Bernwardo aliquantum moratus, praecipuis muneribus ipse et omnes sui remunerati, in pace dimissus est; perveniensque ad apostolicum et imperatorem, legationis ordinem aperuit. Super quo graviter indignati, iubent universos Theotiscos episcopos circa natale Domini ad illorum praesentiam festinare, non solum ad synodum, sed cum omni suo vassatico ita instructos, ut ad bellum, quocumque imperator praecipiat, possent procedere. Praefatus quoque Frithericus non multo post episcopalem cathedram Ravennae obtinuit.
(...)
32. Hac iniuria exacta, venerabilis praesul Gandenesheimense coenobium adire et quaeque emendanda essent corrigere disponebat, ne qua sua culpa esset neglectum. Cui obstitit immensa multitudo, non minus armis instructa, quam si ad publicum bellum cogerentur. Hos concivit Sophya, cunctos videlicet quos vel de vassatico archiepiscopi vel de familia illius convocare poterat, omnes suos notos et familiares, et de propria familia manum validam; turres et munitiora loca circa aecclesiam armato complent milite, et contra unum hominem, suum videlicet episcopum, inermem, et benedictionem illis portantem, ita castellum muniunt, quasi barbarico procinctu se defendere parent; ut veraciter illud apostoli impletum in illo videatur: Omnes qui pie volunt vivere in Christo, persecutionem patientur. His praesul auditis, suos quid agat consulit. Cuncti periculo cedendum statuunt; diriguntur quoque qui veritatem diligenter investigent; qui omnia quae sparserant vera, et his maiora renunciant.

33. His hoc modo gestis, episcopi huiusmodi controversiam in aecclesia grassari cernentes, superque tanti viri tam inauditis et intolerabilibus iniuriis nimium dolentes, conventum Francanavord post assumptionem sanctae Mariae expetunt. Invitantur etiam archiepiscopi Coloniensis et Treverensis. Ventum est ad diem concilii, praesidentibus archiepiscopis, Willegiso Mogontiensi, Heriberto Coloniensi, Liudolfo Treverensi, cum caeteris servis Dei, Rethario Patherbrunnensi, Rodberto Spirensi, Beringero Vardensi, Eggehardo Sleswicensi. Sed quia Eggehardus ipse Hildenesheim hospitabatur, barbarico tumultu sua civitate et aecclesia depopulata, domnus Bernwardus molestia corporis impeditus, ad conventum vice sua illum direxit, addens ei socium Thangmarum, presbiterum et monasterii decanum, qui subcenturiatus adesset, si quid forte adversi ex parte archiepiscopi emersisset. In principio itaque primae actionis archiepiscopus mitiori relatu fratribus absentiam domni Bernwardi conqueritur, iusticiam fraterno iudicio, si adesset, se illi facturum asserit. Econtra non temeritate vel inoboedientia deesse refellitur, sed gravi corporis molestia impeditum; quaecumque sacer conventus, divino flatu illustratus deliberet, statuat, vel imperet, oboedienter se obsecuturum ac servaturum. Sic quoque mutua benedictione data, ipsa die actio finita est. Sequenti die archiepiscopus, quibus impellentibus incertum, mordacior ad sessionem progreditur. Aliqui namque et quidam de episcopis, favore illius adducti, episcopum Bernwardum publice in synodo requirendum suadent; Thangmarus autem presbiter domnos episcopos commonet, ut archiepiscopum a pertinaci animositate compescant. Denique Dei pietate mitior archipraesul efficitur; instantibus tamen cunctis, ut vestituram Gandenesheimensis coenobii Bernwardus praesul possideret, nullo modo episcopus consensit, sed ut neuter illorum, usque octavas pentecostes Fridislare ad palatium conveniant, se intromittat. Sicque concilium Dei gratia solutum est.

34. Episcopus perinde domnus Bernwardus gemina gratia Italiam ardebat adire, praecepto videlicet apostolici satisfacere, et carissimum domnum regem videre, quem vita preciosiorem colebat. Direxit autem Thangmarum presbiterum vice sua, qui et priori anno comes peregrinationis eius apud imperatorem fuerat, qui a primaeva iuventute usque ad caniciem scolari studio intentus, nutriendis pueris operam dabat. Hic ad praesentiam papae et imperatoris cum epistolis ac mandaticiis missus, plurimorum benivolentia per viam gratia domini sui usus, imperatorem in Spolitanis partibus repperit, a quo merito domni episcopi benignissime susceptus, apostolici adventum praestolabatur. Quibus convenientibus, legationem et scripta tradidit, imperatore clementer apud apostolicum episcopi causam prosequente. Deinde iubetur synodum expectare, quae apud Tudertinam civitatem in natale Domini futura erat, bonis omnibus ex parte utriusque principis opulentissime sustentatus.

36. Anno singularis nativitatis domini nostri Iesu Christi millesimo secundo, indictione 15. apostolicus cum imperatore Tudertinae natale Domini celebravit; ubi in festivitate sancti Iohannis euangelistae concilium coadunatur episcoporum per Romaniam et aliquorum de Tuscia et Italia. De nostris quoque consederunt Notgerus Leodicensis, Sifridus Augustensis, Hugo Citicensis. Inter missarum itaque sollempnia considentibus ad triginta patribus, praesidentibus quoque domnis principibus Urbis papa atque imperatore, post euangelium recitatis ex decretis sanctorum patrum aliquibus capitulis, ad praesentiam synodi per oblationarium legatus venerabilis Bernwardi episcopi statutus est. Ad quem apostolicus dixit: Dic, qua causa ad nostram praesentiam veneris, vel quid ad synodum habeas. Mox legatus presbiter Thangmarus toto corpore ad terram prostratus, erectusque faventium manibus, pedibus utriusque principis provolvitur; consurgensque ita incipit: Dominus meus apostolatus vestri auctoritatem, imperialem quoque maiestatem magnifice gratatus est pro cunctis in quibus clementer pro sua aecclesia laborastis. Quid autem legatus vester profecerit, aut quid ei in sua legatione occurrerit, ipse, quia praesens est, melius exponet. Post discessum autem illius episcopi, dolentes litem et controversiam diutius bachari, conventum Francanavordi statuunt. Ad quem cum meus senior venire non posset, corporis gravi infirmitate impeditus, vice illius me direxit. Tandem in commune reverendi patres decreverunt, ut neque archiepiscopus nec meus senior in Gandenesheimense coenobium se intromittat, usque post octavas pentecostes, et tunc Frideslare ad synodum pro hac ipsa causa conveniant. Et quia haec ad apostolatus vestri sedem delata, vestris scriptis multociens est annullata, vestrum expetit iudicium, ut vestra auctoritas iubeat, in quo foro vel sub quibus iudicibus causam terminare debeat. Ad praesentiam nichilominus huius sanctissimi conventus, gratia sancti Spiritus hic per vos aggregati, parvitatem meam destinavit, ut omnis senatus apostolicae aecclesiae publice cognoscat, illum devotissimo affectu domno apostolico et Romanae sedi oboedire et consentire, et vestro iudicio adinventa vel decreta poscere et pro posse perpetuo servare. Ad haec domnus apostolicus oboedientiam domni episcopi et devotionem ac studium magnifice collaudat. Prosequitur quoque venerabilis Ravennatis aecclesiae metropolitanus Fridericus, et quae Palithi illi atque in tota legatione sua occurrerint contexuit, archiepiscopi inoboedientiam, iniuriam, contemptum etiam Romanae sedis. Econtra domni Bernwardi benignitatem, caritatem exponit, et quod ab illo praecipuo honore sit habitus et affluentia omnium bonorum opulentissime refertus. Ad haec animositas archiepiscopi palam ab omnibus Romanis episcopis improbata, temeritas praesumptionis illius carpitur. In commune tamen cuncti deliberant, Coloniensem archipraesulem caeterosque episcopos, qui proxime venturi erant, expectandos; mittuntur etiam nuncii, qui in epiphania Domini ad praesentiam utriusque principis illos venire iubeant. Sed cum minime venirent, expectantur ad tres inducias. Cum autem nullomodo fieri posset ut convenirent, presbiter Thangmarus, ut absolveretur, omni nisu institit. Tercia itaque Ydus Ianuarii, imperator dimisit a se legatum cari magistri sui Bernwardi episcopi, saepe dictum presbiterum largissime remuneratum. Episcopo quippe munera praecipua direxit; inter alia onichinum vas magni precii, species quoque medicinales diversas, pigmenta etiam diversa.
(...)
37. Iam vero in proximo imminebat miserabilis dies, obitus videlicet mitissimi imperatoris. Confessus est namque presbitero, cum ab illo interrogaretur, leviter se febricitari. Ingravescente ergo cottidie morbo, astantibus episcopis communitus sacramento corporis et sanguinis Domini, inter verba purae confessionis 10. Kalendas Februarii mitissimus ac humillimus imperator cum ingenti dolore omnium bonorum spiritum efflavit. Quis valet stilo exprimere vel fando disserere inremediabilem dolorem undique ad exequias confluentium? Funerea itaque Theutonum legio, praeparatis cunctis ad iter indiguis, corpus piissimi domini Aquis portabant; susceptumque est sancta die palmarum festivo obsequio totius regni, cunctisque principibus praecipuo affectu ad exequias famulantibus, sepultusque est in medio choro.

38. Interea vota principum in diversa rapiuntur, plerisque regni fastigium sine respectu timoris Dei usurpare nitentibus. Unde princeps quidam Bruno nomine, sciens venerabilem Bernwardum episcopum domno Heinrico duci reverentissimo esse fidissimum, timens ne coeptis eius adversaretur si quid inciperet, quoscumque in exicium illius vel in dampnum Hildenesheimensis aecclesiae armare poterat, pro viribus institit, hinc praedis et rapinis passim bachatus in loca et homines episcopi. Sed ille more suo nusquam a fide desciverat, quamvis multis saepe lascessitus iniuriis. More autem sapientissimi architecti prudentissimus praesul fundamina novi regni precum iniciis inchoavit. Omnes namque fratrum ac sororum catervas, quae divinis sceptris sub eius vexillis militabant, intenta supplicatione in tanta rerum necessitate advigilare monebat. Ipse quoque, quod tamen cunctos celabat, arta abstinentia Domini clementiam exorabat. Unde fit mirabilis Dei pietate in electum adunatio, ut popularium vota primorum praevenirent studia. Nam sicubi publici conventus cogebantur, vox una vulgarium, domnum Heinricum debere imperare; ipsum, non alium quemlibet, rebus debere praeesse. Omnibus ergo pari voto in electione illius concordantibus, Willegisus archiepiscopus et Bernwardus praesul cum caeteris regni principibus domnum Heinricum Mogontiam cum summo honore ducentes, dominica octava pentecostes regimen et regiam potestatem cum dominica hasta illi tradiderunt; ac deinde rite omnibus peractis, cum maximo tripudio universorum sollempniter illum Dei gratia unxerunt.

39. Novus autem rex Paderbrunnun sancti Laurentii natale celebravit, ibique domna Cunigunda regalem coronam et benedictionem a venerabili Willegiso archiepiscopo accepit. Sophia vero ad Gandenesheimense regimen electa, more suo, velut in sacro velamine proprium repudiata est episcopum, ita nunc quoque dedignata a suo pastore et patre regiminis et consecrationem percipere, tumore et fastu vanitatis a palligero benedici obtentu regis et reginae ac principum expetit. Domnus autem, Bernwardus, non valens resistere, annuit.

40. Anno incarnationis Domini millesimo tercio rex orationis causa episcopia et abbatias, sancta videlicet loca, circumiens, ubi servi Dei vel ancillae religiosius in divino servitio excubabant, ut se regnumque divinitus illi collatum illorum precibus tueretur, Hildenesheim adire magnifice desiderabat. Sed quia nullus regum ante illum religione loci id aggredi temptabat, Bernwardum episcopum convenit; qua ratione sanctum locum visitare audeat, consulit. Licentia quoque ab illo accepta, ante palmarum sanctam diem praefatam aecclesiam adiit, susceptusque est sollempni honore. Ipse quoque in altaris ac fratrum ministerium praecipuam pecuniam largitus, locum ditare et honorare promisit, atque ex magna parte benignissime perfecit.
(...)
43. Anno autem incarnationis domini nostri Iesu Christi millesimo septimo rex venerandus Heinricus totius Romani imperii potentissimus Palithi natale Domini cum maxima gloria celebravit. Quocumque vero sapientissimus imperator ora sui sacratissimi vultus circumtulit, si quos dissidentes forte repperit, aut statim reconciliabat, vel si quicquam obstitit, ut id non posset efficere, numquam mente feriabat, donec violatam caritatem reformabat. Quod etiam tunc in ipso festo singularis nativitatis facere prudenter institit. Nam vetus odium, quod archiepiscopus Willegisus ad Hildenesheimensem Bernwardum episcopum levibus de causis conceptum, saevis irarum stimulis inremediabiliter sub mente nutriebat, saepius delinire cupiens, animositate illius victus destitit. Veruntamen coram multis episcopis aliisque principibus, qui ad palatium in illa praecipua festivitate confluebant, illum conveniens, tanta auctoritate pertinaciam animi illius digna invectione confregit, ut se totamque controversiam illius iudicio et fratrum submitteret, et in nullo vel eius iussis vel fratrum votis obstaret. Deinde sapientissimus rex saepius interceptam Gandenesheimensis aecclesiae dedicationem in vigilia epiphaniae Domini indixit, quae tunc prima feria dominicae resurrectionis accidit; velationem etiam ancillarum Dei in ipsa die epiphaniarum. Venerabilis igitur episcopus Bernwardus Willegisum archiepiscopum et caeteros fratres in auxilium sui ad consecrationem praescriptae aecclesiae invitavit. Nec mora, adest sacra sollempnitas; consecrationis misteria ex praecepto domni Bernwardi episcopi disponuntur; fiunt omnia fraterna caritate, ita ut archiepiscopus in aspersione primum locum teneret, et cum illo episcopus Bernwardus. In aecclesia vero ipse, cuius parrochia erat, misteria consecrationis fratribus dispensabat; primum namque gradum ille obtinebat. Expletis itaque Dei gratia omnibus fraterna caritate, rex cum archiepiscopo et caeteris ad populum progressus, sic prosecutus est: Diuturnam, peccatis agentibus, controversiam, karissimi, hodie deponere et terminare debemus. Agnosco enim et scio, hanc aecclesiam et adiacentes villas ad Hildenesheimenses episcopos semper pertinere, et ab illis absque contradictione possessam esse. Ad haec verba imperatoris Willegisus archiepiscopus tandem Dei pietate in se rediens, et quicquid proprio reatu vel aliorum instinctu in Deum et sanctam eius genitricem exercuisset, videlicet in iniusta invasione parrochiae Gandenesheim ad titulum sanctae Hildenesheimensis aecclesiae pertinentis, publice confitens, iuri et repetitioni eiusdem loci abrenunciavit, et in testimonium huius abrenunciationis ferulam episcopalem domno Bernwardo tradidit, dicens: Frater karissime et coepiscope, abrenuncio iuri istius aecclesiae, et hanc pastoralem feridam, quam manu gesto, tibi sub testimonio Christi et domini nostri regis et fratrum nostrorum trado in testimonium, ut post hoc neque ego neque ullus successor meus aliquam interpellationem vel repetitionem de hac re habere possit. Sicque officium missae a Willegiso archiepiscopo cum consensu domni Bernwardi episcopi sollempniter peractum est. Sequenti autem die epiphaniae Domini velatio virginum sollempni celebratione, praesente rege et omnibus episcopis, a domno Bernwardo facta est; sicque Dei gratia rebus in pace et caritate sapientia piissimi principis compositis, discessum est. Archiepiscopus vero, hac lite sedata, praesulem nostrum omni honore et caritate ultro dilexit, et in nostro monasterio fraternitate honorifice acquisita, summam dilectionem et loco et fratribus providit.

44. His ita se habentibus, idem archiepiscopus quinto postea anno, plenus dierum et bonorum etiam operum, ad Christum migravit 6. Kalendas Martii.

45. Post quem Erkenbaldus subrogatur Mogontino regimini, prius abbas Fuldensis coenobii, cui nichil deerat catholicae fidei, quem domnus Bernwardus Kalendis Aprilis Mogontiae consecravit. Divino itaque respectu surrexit in archipraesulem, quia in tempore iracundiae factus est reconciliatio. Qui quoadusque vixit, prioris discordiae lenocinia posthabuit, insuper ordinatorem suum, consanguinitate etiam sibi propinquum, debita devotione ut patrem coluit et paterna caritate tractavit.
(...)
48. Quinto deinde anno Erkenbaldus Mogontiae metropolitanus, plenus dierum et meritorum, 15. Kalendas Septembris pacem aecclesiae Dei dereliquit, et animam in manus angelorum efflavit. Huic Aribo, regius capellanus, successit in regimine; per quem rediviva restaurantur arma discordiae, quae sub praedecessore suo sopita quieverunt, praevalente gratia concordiae. Quem futurum pontificem cum in sacerdotem consecrare deberet Deo dignissimus antistes Bernwardus, gladio verbi Dei illum obstrinxit et anathematizavit, praesente domno Heinrico benignissimo imperatore et diversis episcopis, cum astantibus clericis et populis, ne post susceptum regimen sanctae Hildenesheimensi aecclesiae inferret iniuriam super parrochia Gandenesheim dicta. Quod id ipsum iterum repetiit et confirmavit, dum illum vice sua in archiepiscopum venerabilis Eggehardus episcopus consecravit. Sed quod tunc subdole promisit, grassante stulticia post fefellit. In ipsa enim promotione sua domnum Bernwardum episcopum ficta pace per legatum suum convenit, et per falsa salutaria querimoniam super Gandenesheim temptavit. Cui domnus Bernwardus episcopus, divina inspiratione doctus, non eius vaniloquio attendens, obligationis suae anathema illi retexit, dicens, sibi nil commune cum illo esse, si bene vellet, nisi ea quae Dei essent; de parrochia vero sua absque dubio nichil sibi cessisse. Hac responsione obstruitur machinatio archiepiscopi; et super hac re nec mutire quidem ausus est in vita venerabilis Bernwardi episcopi.
(...)