Prologus Thangmari Presbiteri in vitam sancti Bernwardi epsicopi et confessoris
Divinae providentiae sapientem ammirabilemque dispositionem ratio humana nec liquide intueri, nec digne suppetit ammirari. Miris enim divinae clementiae beneficiis, cottidianis successibus sustentamur; ut gravis culpa videatur Dei laudes tacere, cum manifestissime scriptum sit: "Sacramentum regis abscondere bonum est, opera autem Dei revelare et confiteri honorificum est". His itaque angelicis oraculis persuasus, immo compulsus, ego peccator et indignus presbiter Thangmarus, humillimus quoque sanctae nostrae ecclesiae bibliothecarius et notarius, magnifica gesta memorabilis viri, domni scilicet Bernwardi nostri episcopi, colligere aggressus sum, non vanitatis fastu provocatus, Deo teste, sed si quid imitabile Dei clementia in illis eluceret, divinae pietatis gratiam, de cuius rore fluxit, posteris praedicarem, et illos tali exemplo ad provectum virtutum incitarem. Et quia hoc ipso ignorante subire temerarium scivi, diu cunctatus haec publice cum illo confabulari, tandem oportunitate nacta, aditum temptavi. Primo itaque forti auctoritate adversabatur michi; nam in cunctis iactantiam et popularem favorem ceu mortiferum venenum vitabat. Tandem cum saepius ingererem, grave peccatum esse, bona opera celare, ne alii exemplo tali proficiant, cum Dominus dicat: "Luceat lux vestra coram hominibus" et caetera, cessit, meo arbitratu quae compingerem relinquens, quia a puero mecum usque ad iuvenilem aetatem obversatus, quasi filius patri familiarius adhaesit et convixit, nec aliquid in omni studio eius vitae meam conscientiam fraudare potuit, quin plenissime scirem.
(...)
11. Pro talibus igitur aliisque piae devotionis actibus, quibus ad aecclesiae utilitatem omni nisu mentis et corporis insudabat, tam Deo cordi interius praesidenti, quam aecclesiae operis effectum exterius approbanti, felicis memoriae praesul acceptissimus erat; et ideo consequens fuit, ut vir beatus, cui, sicut de sancto Iob legitur, tunc temporis in terra similis non fuisse putabatur, per temptationis incommoda, sicut aliarum virtutum ita etiam humilitatis et patientiae praeconio, mirabilis cunctis ostenderetur. Anno itaque ordinationis suae octavo, gravibus insecutionum molestiis pro territorio Gandenesheimensi ab archiepiscopo Willegiso plane contra aecclesiasticas sanctiones impetitur, sed eis minime a solitae humilitatis et patientiae tenaci observantia movetur. His tamen, quae archiepiscopus non tam iustae rationis executione quam liberae potestatis praesumptione attemptabat, auctoritatis constantia, non temeritatis audacia, sagacis ingenii vir obviabat, et secundum illud Pauli: Quamdiu gentium apostolus sum, ministerium meum honorificabo, quoadusque aecclesiae Christi pastoris vice praefuit, episcopatus sui iura in proprii honoris statu conservari summa sollicitudine procuravit, quod et Deo annuente, laboriose licet, obtinuit. Sed ne similis controversia de ipsa Gandenesheimensi aecclesia postmodum valeat oboriri, omnem disceptationis ordinem inter Mogontiensem antistitem et venerabilem virum domnum Bernwardum hic inserere commodum duxi. Necessarium autem reor ista paulo altius indagando repetere, quod tamen lectori minime debet esse onerosum, quia posteris fortasse in multis erit profuturum.
12. Territorium Gandenesheimense, situm in pago Flenithi, cum adiacentibus villis ad provisionem Hildenesheimensium episcoporum, ex quo primum episcopia per Saxoniam disterminata sunt, certum est pertinere. Quod ex hoc cunctis scire cupientibus liquido apparet, quia ab ipso principio novellae christianitatis nostrae gentis, etiam ante constructionem praefati monasterii, ad curam nostri episcopi pertinebat. Temporibus namque domni Altfridi, qui quartus nostrae aecclesiae antistes extitit, Liudolfus dux cum religiosa contectali sua Oda, magno studio in divino cultu accensi, consilio praescripti antistitis Romam perrexit, ibique a domno Sergio papa magnifice suscepti; et cum votum illorum in divinis agnovit, datis reliquiis sanctorum praesulum Anastasii et Innocentii cum benedictione a se dimisit. Ad patriam itaque Dei gratia pervenientes, consilio domni Altfridi coenobium virginum Dei primo Brunesteshusen adunaverunt, filiam quoque suam domnam Hathumodam, duodecim annos habentem, praefato episcopo in regimen intromittendam assignaverunt, anno dominicae incarnationis 852, Rabono Mogonciae praesidente, omnem autem provisionem praedicti loci et congregationis domno Altfrido commiserunt. Unde evolutis aliquot annis, Karolo Rabano succedente, anno singularis nativitatis Christi 856. auspicatus est ipse quendam locum super fluvium Gandae, quem a fluvio Gandenesheim nominavit; ibique consentiente duce fabricam monasterii maiori ambitu inchoavit, Liudberto Mogontino existente episcopo, qui post Karolum subintravit. Locus namque pratorum ac nemorum amoenitate aptior, tutior quoque silvarum densitate ac palustri munitate ad habitationem Deo militantium visus est. Defuncti itaque sunt ante consummatam fabricam Gandenesheimensis aecclesiae et dux ac domna Hathumod, sepultique in antiqua aecclesia Brunesteshusen, positaque in regimen domna Gerburgis prima, soror domnae Hathumod, Altfrido venerabili episcopo mediante, Liudberto quoque Mogontino archiepiscopo, qui Karolo successit. Nec multo post decessit, biennio tantum emenso, venerabilis domnus Altfridus. Consedit autem cum Mogontinis episcopis, Rabano, Karolo, et duodecim annos cum Liudberto. Consummata quoque cum omni decore Hildenesheimensi aecclesia, quam ipse a fundamentis construxerat, et Dei gratia consecrata, plenus operibus bonis decessit. Cui successit Marcwardus, quintus praesul aecclesiae nostrae, quatuorque tantum annos sedens, trabes aecclesiae posuit. Post hunc subintravit domnus Wicbertus, sextus episcopus. Hic fabricam consummavit, et aecclesiam nichilominus consecravit. Hic omnem religionem et disciplinam cum domna Oda et Gerburga abbatissa in praefato loco inchoavit et perfecit; eius consilio omnia disponebant et agebant. Praeerat autem domna Gerburgis congregationi 22 annos, positaque est in nova aecclesia, iuxta domnam Hathumodam. Sororem autem eius Cristinam domnus Wigbertus in regimen intromisit et consecravit. Domna quoque Oda centesimo septimo aetatis anno, omnibus filiis praemissis, decessit, Cristina tantum superstite, positaque est iuxta filias suas. Sed et ipsa Cristina sex tantum annos matri supervivens, felici decessu migravit ad Dominum. Domnus quoque Wigbertus consedit cum Mogontinis episcopis Liudberto, Sunderaldo, et Hattone. Post hunc Walbertus succedens, septimus episcopus, Rotsuitham venerabilem feminam, de ipsa congregatione electam, in regimen intromisit, consecrationes quoque in aecclesia praescripta et ancillarum Dei velationes et caetera ad ministeria aecclesiastica pertinentia fecit. Post Walbertum Sehardus, venerabilis vir, pastor octavus nostrae aecclesiae ordinatur. Hic absque omni contradictione quaecumque ad aecclesiasticum ministerium pertinebant in praefato loco administravit. Nonus post Sehardum Thiethardus antistes nobis praeficitur, Fritherico archiepiscopo Mogontiae praesidente. Hic consecravit novam aecclesiam, ubi monachae nunc Christo militant, et omnia episcopalia in praefato loco rite procuravit, nullo obviante. Decimus post Thiethardum domnus Otwinus praefuit. Hic domnam Gerburgam secundam in regimen constituit et consecravit, et omnia episcopalia fideliter providit, domno Willehelmo magni Ottonis filio in nullo sibi adversante. Similiter Hatto et Rodbertus in nullo illi adversantes amicissimum habuerunt. Willegisus quoque illi succedens, veritus tanti viri senectutem et morum gravitatem, publice illum percoluit, occulte vero paulo mordacius quadam animi indignatione illi adbellicabat, nil tamen in regimine praefati coenobii asperum, nec verbis nec factis ostendit. Haec itaque ideo proposui, ut cuncti intelligant, quanta levitate ac temeritate sit violatum, quod fere per ducentos annos tam venerabilium patrum utriusque loci antistitum concordia roboratum, omni canonica auctoritate fixum atque ratum duravit.
13. Sed secundi imperatoris Ottonis filia, fomes ut pace omnium dicam huiusmodi dissensionis, dum a suo episcopo, domno videlicet Osdago, sacrum velamen accipere spernit, Willegisum appetit, indignum aestimans nisi a palligero consecrari. Quod ipse libens annuit, haut considerans, quantum antiqua canonum statuta temeravit. Nec fraterna caritate aditum quaesivit, sed fratri et coepiscopo diem imperavit, ut ad velationem ancillarum Dei in festivitate sancti Lucae euangelistae illi occurreret. Nactus itaque oportunum tempus domnus Osdagus, archiepiscopum secretius qua auctoritate id ageret requisivit; cum ille minaci vultu mordacius ad suam parrochiam pertinere respondit, et statuta die se ancillas Dei velaturum, omnemque episcopalem potestatem in illo loco se adempturum promisit. Cum itaque ad diem ventum est, restitit illi plena auctoritate domnus Osdagus, praesente rege domno tercio Ottone, cum matre imperatrice domna Theuphanu, assidentibus quoque episcopis, Rethario Patherbrunnensi episcopo, Milone Mindensi episcopo, Hildebaldo Wormaciensi episcopo, cum aliis principibus, qui ad sollempnitatem velandarum virginum convenerant. Cum ergo longa disceptatio esset, domnus Osdagus, simplicis animi vir, divino monitu incitatus episcopalem cathedram ad absidem altaris poni praecepit, hac tuitione locum ac regimen sibi defendens, faventibus illi fere omnibus, quia archiepiscopi animositas, etsi metu illius dissimularent, cunctis displicebat. Destitutus itaque archiepiscopus multitudinis favore, qui prius suo iuri omnia promisit, vix domna Theuphanu et episcopis obtinentibus, ipso quoque ultra quam credi potest supplicante, obtinuit, ut ad principale altare misteria ipsa die ageret, ita videlicet, ut domnae Sophiae velationem simul agerent, caeterarum quoque domnus Osdagus solus prospiceret; factumque est insolitum nec ante a nobis visum, ut duo episcopi ex latere altaris pariter sederent, pontificalibus paramentis festive infulati. Ventum est itaque ad ancillarum Dei consecrationem, cum episcopus, qui antea a pontificali iure timebatur deiectus, subito Dei gratia erectus, inter missarum sollempnia primo domnum regem, si in velationem suae sororis consentiret, humiliter requisivit, deinde caeteros mundiburdos. Quibus consensum fatentibus, primo domnam Sophiam, si ad Hildenesheimensem sedem sibi suisque successoribus subiectionem et oboedientiam profiteretur, interrogavit, deinde alias velandas. Quae unanimi consensu religionem et subiectionem confessae sunt, publiceque denunciatum est omni clero et populo, archiepiscopum nil iuris sibi in illa aecclesia vendicare praeter consensum et permissum Hildenesheimensis episcopi. Omnibus quoque rite peractis, summa pace et concordia discessum est; stetitque unanimitas sub domno Osdago et Gerdago, et aliquot annis domni Bernwardi, adeo ut aecclesias aliquas praesente archiepiscopo ibidem consecraret, synodum etiam magnam haberet, praesente domno rege tercio Ottone, assidente nichilominus praefato archiepiscopo, cum tamen nil sua auctoritate decerneret, praeter quod assensum aeque ut alii fratres domno Bernwardo, qui synodo praesidebat, praebuit. Interfuerunt Islarius Magdaburgensis archiepiscopus, Liudolfus Treverensis archiepiscopus, Milo Mindensis episcopus, Hildebaldus Wormaciensis episcopus, Hugo Citicensis episcopus. Non tamen rata permansit huiusmodi concordia, quia in medium quaedam emerserunt, quae orientem caritatem falsitatis lolia peremerunt.
14. Odiosum quippe est nostro tempore veritate aliquem notare, sicut a quodam dictum est: Veritas odium parit, sed scribentibus gravis culpa est vel falsa dicere aut vera intermittere. Unde pace cunctorum liceat dici, quod scelus est celari. Illa quippe praeclara ancillarum Dei congregatio tanto studio et devotione dominorum nostrorum patrum patriae, ducum ac regum, per Altfridum eiusque successores instituta est, ut in principio omnibus imitabiles exemplar humilitatis ac caritatis florerent, episcopum suum a Deo sibi praepositum quasi Dei nuncium ac patrem audirent colerent et amarent, omnes adventantes, prout cuique personae competebat, praecipua benignitate susciperent. Hic illis usus, hoc studium fuit; hoc sancto loco reverentiam et illis apud omnes gratiam exhibebat; hoc humilitatis privilegio, cum pro causis aecclesiae ad palatium citabantur, habitu non admodum nitido vel abiecto venientes, ut verae Dei ancillae ab omnibus habebantur ac venerabantur. Sed postquam luxus ac superfluitas accessit, morum insolentia subintravit, oboedientia torpuit, repulsa est episcoporum reverentia; quod cuique erat placitum, faciebat licitum. Addita est quoque ad augmentum mali diutina infirmitas domnae Gerburgis, eiusdem coenobii venerabillimae matris, in quam Dominus plurima virtutum insignia contulit; decessus quoque religiosarum sororum, quae sub nutrimine antiquae disciplinae institutae fuerant. Numerosa autem iuventus virginum fructificaverat in tyrocinio Christi. Quae delicatius enutritae, metam prioris disciplinae ac severitatis ignorantes, ut est humanum post sua vota declinabant. Sophia quoque, domna Gerburga invita multumque renitente, ad palatium factione Willegisi archiepiscopi se contulit, ibique annum vel biennium commorata, dissolubilis vitae tramitem incedens, varium de se sparsit rumorem. Quod venerabilis Bernwardus episcopus non ferens, quippe qui illam semper summo amore et gratia percolebat, blandis illam monitis ad monasterium redire persuasit. Cumque illa exteriori auditu vix verba illius admitteret, saepius eadem repetens ad coenobium eam repedare familiarius admonuit. Illa autem eius accessum et confabulatum primo declinavit, deinde ad archiepiscopum velut patrocinanda ab illo confugit, amarioribus verbis eius animum exasperavit, pactum foedus in sua velatione inanibus verbis annullavit, dicens ab illo se velatam, non ab Hildenesheimensi episcopo, ad provisionem Bernwardi episcopi se minime pertinere, ad suam diocesim coenobium Gandenesheimense respicere, plures se invenisse qui hoc veraciter testentur. His et huiusmodi verbis archiepiscopi animum adversus domnum Bernwardum graviter commovit. Post haec Gandenesheim repetit, varia de episcopo inter sorores disseminavit, nisu quo poterat illum loco expellere atque abalienare parabat.
15. Interea episcopus cognoscens, talia circa se moliri, Gandenesheim venit, graviter tulit, se abalienari, nec aliquid caritatis vel honoris sibi ut antecessoribus suis exhiberi, sed infra extraneos episcopos se tractari, cum tamen ab antecessoribus suis ad sanctum locum innumera bona collata sint, decimae quoque ex sua parte plures et antiquitus et moderno tempore impensae; et pro his beneficiis iniuriam et contumeliam sibi reconpensari, tributa quae pro decimis solvenda essent imminuta, saepe quoque fraude negata; oboedientiam, qua nulla victima Deo gratior est, cum humilitate in ara cordis persuadet immolari, patienter se omnia posse sufferre, paveant tamen Christum, cuius vice fungitur, in se offendere, quicquid ingerant pro meritis sibi suppetere, oboedientiam tamen caritatem et reverentiam suis antecessoribus ab illarum maioribus exhibitam, non ausum sua levitate negligere. Haec cum paterno animo perorasset, maiori odio peccatis stimulantibus illas in se concitavit, Sophia utrobique ex parte archiepiscopi ac congregationis perurgente.
16. Instabat autem hora, qua domna Gerburgis aecclesiam quam construxerat consecrari depoposcerat. Unde quia ipsa, diutina infirmitate fatigata, ad obeunda tantae festivitatis sollempnia minime suffecerat, Sophia, domina et matre consentiente, studium tanti laboris assumpserat. Et more suo proprium episcopum postponunt et abiciunt; archiepiscopus accersitur, quo ordinante cuncta ad dedicationem pertinentia disponuntur; consecrationis diem statuunt, exaltationis videlicet sanctae crucis sollempnitatem. Mittitur autem et legatus ex latere domnae abbatissae, qui domnum Bernwardum ad dedicationem invitet diemque denunciet. Sed quamquam plures illum anticipatum archiepiscopi advocatione obicerent, leni tamen animo sufferens, ad praescriptum diem se venturum promisit. Interea, incertum qua de causa, archiepiscopus statutum mutat, diem abdicit, atque eandem dedicationem in festivitatem sancti Mathei apostoli indicit, domno quoque Bernwardo pari potestate ut olim in velatione Sophiae venerabili domno Osdago legationem dirigit, mandans ut incunctanter illi ad dedicationem in praefata festivitate occurrat. Ipse vero suum legatum atque scripta archiepiscopo remittit, astruens imperialibus iussis obstrictum, seriis quibusdam occupari, nec posse ad dedicationem ut iussum est ipsa die illi occurrere.
17. In exaltatione tamen sanctae crucis Gandenesheim venit, aecclesiam dedicaturus, sicut domna abbatissa in principio disposuit; nil paratum repperit, immo aliquos collectos, qui illi resisterent, et cum iniuria eicerent, si forte cum suis aecclesiam consecrare violenter appeteret. Hanc enim famam illae disperserant, cum Deo teste nichil huiscemodi attemptaret vel mente conciperet. Iam enim tota mente ad archiepiscopum confugerant, se atque locum eius tuitioni devoverant. Sophia assidue illi cohaerens et cohabitans, haec interdiu noctuque ambiebat. Missarum vero sollempnia domnus episcopus ipsa die ibidem celebravit, licet maxima congregationis indignatione, easdem tamen, ut oblationes offerrent benedictionemque perciperent, admonuit. Plebs quoque, comperto sui episcopi adventu, quasi ad sollempnitatem convenit, moerens et ultra quam credi posset aegre ferens, episcopum insolentia atque inoboedientia loco detrudi. Quos et omnes adventantes limato sermone consolans, lacrimabili questu publice commemorabat, se ipsa die ad dedicationem aecclesiae invitatum, nil illi honoris exhibitum, immo exclusum; unde consecrationem aecclesiae, quae ad se pertineat, omnibus sine suo consensu canonica auctoritate interdicit. Qua de re congregatio sororum indignata, igne maioris indignationis accenditur. Verum cum ad oblationem ventum est, oblatas indignatione et incredibili furore proiciunt, saeva maledicta episcopo ingerunt. Quo insolito tumultu perculsus, lacrimis perfusus antistes, non suam iniuriam, quam parvi ducebat, pensans, sed veri pastoris pro persecutoribus orantis exemplo, ignorantiam seu potius malivolentiam furentium feminarum deplorans, ad altare rediit, missam suo ordine magna animi contritione peragit, deinde populum alloquitur, benedicit et corroborat; deductusque honorifice ab illis, unde venerat repedabat. O dignae memoriae virum, omnium ore celebrandum, cunctorum devotione intime amplectendum, apud se quidem incredibiliter humilem, sed apud Deum, cordis inspectorem, eiusque fideles vere sublimem! Quis eum crederet in tanto pontificalis dignitatis honore, generis nobilitate, ministrorum multitudine, contra irrogatas sibi contumelias patientiae potius quam potentiae maluisse clipeo muniri? Sed vir beatus humanae abiectionis probra non curabat, qui totus divino amori mancipatus, illius tantum oculis quem singulariter diligebat placere summopere gestiebat. Haec pro commendando magnae humilitatis exemplo ad imitationem audientium inserere libuit; nunc ad ordinem redeamus.